تاریخچه کامل صنعت فضایی ایران

ایرانی‌هایی که به فضا رفتند
آرزوی ساخت و پرتاب ماهواره در ایران به حدود نیم قرن پیش برمی‌گردد.
جمهوری اسلامی ایران در تلاش است تا دستاوردهای خود را در عرصه فضایی با پرتاب ماهواره به عنوان یكی از 10 كشور دارای قابلیت بومی در جهان تثبیت كند تا اینگونه راه‌هاي ورود و استفاده ‏از فضا براي سهولت در ارتباطات را بگشاید.

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا، پرتاب ماهواره به فضا در ایران همواره با فراز و نشیب های گوناگونی روبرو بوده است. باید گفت داستان پرتاب نخستین ماهواره به فضا در كشور به 1356 خورشیدی بر می گردد كه متخصصان این حوزه با گذراندن دوره های مختلف تصمیم به اجرای آن گرفتند اما این طرح پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا ‏‏1365 خورشیدی متوقف ماند. در این سال ها با وجود تحریم های اقتصادی ایران موفق شد سه مدار را برای سه ‏ماهواره خود رزرو كند.

بر پایه برنامه چهارم توسعه، ایران باید سالیانه یك ماهواره به فضا پرتاب كند كه هم اكنون سه نقطه مداری بین‌المللی 26، 34 و47درجه شرقی در اتحادیه بین‌المللی ‏مخابرات (‏ITU‏) به نام ایران ثبت شده است.

قرار بود سه ماهواره «زهره، سینا و مصباح» در 2 سال اول برنامه چهارم توسعه در مدار قرار‏ بگیرند اما هر كدام از این ماهواره ها به سرنوشتی خاص دچار شدند و فرایند پرتاب آنها در زمان های خاص متوقف شد. موضوع پرتاب ماهواره زهره در سال 1356 خورشیدی آغاز و در دوره ای بعد از انقلاب متوقف شد كه دوباره بحث پرتاب آن در دهه 70 خورشیدی مطرح شد. زهره ماهواره ای مخابراتی محسوب می شد كه قرار بر این بود با همكاری روسیه به فضا پرتاب شود. با پرتاب زهره توانایی قابلیت ارایه خدمات در زمینه ارتباطات تلفن، نمابر، ارتباطات داده و پخش رادیو و تلویزیونی در تمام نقاط ایران فراهم و همچنین ایران از پرداخت اجاره ترانسپوندر برای تامین ارتباطات محلی بی‌نیاز می‌شد اما زهره هرگز به فضا پرتاب نشد و این بی نیازی ها هرگز به دست نیامد.

** آرام گرفتن ماهواره سینا در فضا
سینا از جمله ماهواره هایی است كه از دل زمین كنده شد و در فضا آرام گرفت. این ماهواره در آبان 1384 خورشیدی وارد فضا و با پرتاب سینا به فضا ایران جزو چهل و سومین كشور صاحب ماهواره در جهان شد. ماهواره سینا نخستین ماهواره ایرانی به شمار می رود كه با كمك شركت های روسی پالیوت و آپتك و مشاركت كارشناساني از شركت صنایع صاایران، وزارت علوم، ‏تحقیقات و فناوري و مؤسسه مهندسي نقشه برداري ساخته شد. سینا ماهواره ای مطالعاتی- تحقیقاتی بود كه ‏در بررسي منابع زیرزمیني و عواقب ناشي از حوادث غیرمترقبه به كار مي‌رود. ‏

** مصباح ماهواره ای پرحاشیه
مصباح را به نام ماهواره پرحاشیه می شناسند زیرا پرتاب آن پروسه های مختلفی را گذراند. این ماهواره قرار بود با نصب بر روی یك ماهواره به همراه یك موشك روسی از پایگاه فضایی Plesetsk در نزدیكی مسكو به مداری در هزار كلیومتری سطح زمین پرتاب شود‏. البته پرتاب این پروژه به سال های 1370 تا 1371 خورشیدی باز می گردد. در ‏‏1376 خورشیدی موافقتنامه‌ای برای ساخت ماهواره‌ مصباح میان وزارت علوم و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ‏به امضا رسید و پس از آن ساخت نمونه‌ آزمایشگاهی آغاز شد و ‏در یك حركت مشترك ‏و با هدف ایجاد فناوری ماهواره و نیروی انسانی متخصص در زمینه این فناوری در كشور، طرح ماهواره ‏‏مصباح را به اجرا درآمد و براساس موافقت‌‏نامه این 2وزارت‌‏خانه، مركز تحقیقات مخابرات ایران و ‏سازمان پژوهش‌‏های علمی و صنعتی ایران، مسوول اجرای مشترك طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره ‏‏مصباح در مدار ارتفاع پایین (‏LEO‏) جهت تحقق اهداف فوق شدند، در خرداد 1380خورشیدی مرحله ساخت نمونه آزمایشگاهی ماهواره به پایان رسید و همزمان اقدامات برای انجام ‏دادن مراحل بعدی شامل ساخت نمونه مهندسی و نمونه فضایی آن آغاز شد.

این ماهواره گرچه هزینه ای بالغ بر 10 میلیارد تومان متحمل شد و در طرح های تحقیقاتی از رقم بالایی برخوردار بود ولی به واسطه این طرح ایران می توانست به جمع 15 كشور جهان كه صاحب دانش‌ فنی برای ساخت و طراحی ماهواره هستند ملحق شود و این دستاوردی مهم برای كشور به حساب ‌آید. در 29 تیر 1384 خورشیدی نخستین جلسه شورای عالی فضایی رییس دولت هشتم با تاكید بر اهمیت توسعه و رشد منابع انسانی در بخش هوافضا، حضور فعال ایران را در فناوری فضایی گام مهم در جهت توسعه پایدار و اقتدار ملی دانست. سرانجام نخستین ماهواره ایرانی مصباح كه به كمك ایتالیا ساخته شده بود در 6 مرداد 1384 خورشیدی و در روزهای نخست دولت نهم وارد ایران شد و در 15 همان ماه با حضور وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزیر علوم و تحقیقات و فناروی در مركز تحقیقات مخابرات ایران پرده‌برداری شد اما هرگز به فضا نرفت.

كارشناسان معتقدند با وجود ضرورت ارسال این ماهواره به فضا اما با گذشت چندین سال و به دلایلی نامعلوم هنوز این ماهواره روی زمین مانده است و در نوبت پرتاب قرار دارد. دلایل این تاخیر هنوز مشخص نیست و هر كدام از مسوولان در زمان های مختلف هرازگاهی توضیحاتی در این خصوص می دهند و كارشكنی در پرتاب مصباح را به دلیل جدی نگرفتن این پروژه بزرگ و راهبردی از طرف وزیر ارتباطات دولت نهم می دانند اما در این میان برخی دیگر نیز معتقدند كه تاخیر در پرتاب مصباح به دولت ایران ارتباطی نداشته و به دلیل سوار شدن ‏مصباح روی ماهواره‌ای دیگر در روسیه باید منتظر اعلام‎ ‎آمادگی این كشور شد. ‏از سوی دیگر به دلیل بالا‎ ‎بودن هزینه پرتاب ماهواره، ‏در دولت نهم تصمیم گرفته شد تا مصباح به همراه ماهواره دیگری به‏‎ ‎منظور كاهش هزینه به فضا پرتاب ‏شود. هر چند در این میان اخبارهای غیر رسمی و تایید نشده در خصوص سرنوشت مصباح این گونه بیان می‌شود كه این ماهواره كه به عنوان بزرگ‌ترین پروژه ارتباطی كشور در 4 دهه اخیر یاد می‌شود.

** ماهواره امید پرتابی موفقیت آمیز
ماهواره امید، در 1387 خورشیدی به فضا پرتاب و دومین پرتاب ماهواره برسفیر با حمل نخستین ماهواره امید با موفقیت انجام شد و نام مبارك امام عصر(عج) را در فضا تصویر كرد.این ماهواره در هر 24 ساعت، 15 بار به دور زمین چرخیده و گزارش‌هایی سنجشی به ایستگاه‌های زمینی در ایران ارسال كرده است. ناسا نیز تأیید كرد كه این پرتاب موفقیت‌آمیز بود. ماهواره امید از نوع ماهواره سبك است و به وسیله ماهواره‌ بر سفیر2 در مدار قرار گرفت. این ماهواره با هدف برقراری ارتباطات متقابل ماهواره و ایستگاه زمینی، تعیین مشخصات مداری و دورسنجی مشخصات زیرسامانه‌ها، در مدار زمین قرار داده شده‌ بود.

** رصد، ماهواره ای با تامین برق مورد نیاز خود از خورشید
رصد ماهواره ای كه نخستین ماهواره ایرانی بود كه در 1390 خورشیدی در مدار قرار گرفت. این ماهواره برق مورد نیاز خود را از صفحات خورشیدی متصل بر دیواره ماهواره و باطری‌هایش، تامین می‌كرد. توپولوژی و ساخت ایستگاه‌های زمینی ماهواره «رصد» به گونه‌ای طراحی شد كه بیشترین دسترسی به ماهواره را جهت دریافت اطلاعات و ارسال فرامین كنترل فراهم می‌كرد. برقراری ارتباط با ایستگاه‌های زمینی، تصویربرداری از زمین و ارسال تصاویر به همراه اطلاعات تله‌متری به ایستگاه‌های زمینی از مهم‌ترین مأموریت‌های این ماهواره است.

** ماهواره نوید
این ماهواره نیز در 1390 خورشیدی به فضا پرتاب شد. تصویربرداری از زمین با وضوح تصویر 750 متر و استفاده از صفحات خورشیدی برای تامین بخشی از برق ماهواره، ویژگی‌های اصلی این ماهواره است. پرتاب ماهواره نوید با استفاده از ماهواره بر« سفیر نوید» از كلاس « ماهواره بر سفیر 1-B » كه در سازمان هوا فضای وزارت دفاع توسعه یافته است، انجام گرفت. ماهواره ایرانی نوید 50 كیلو گرم وزن دارد و برای تزریق در مداری با ارتفاع 370 كیلومتر طراحی شده است كه دارای طول عمر مداری 2 ماهه بوده و هر شبانه روز 6 بار از فراز ایران عبور می‌كند و در دید ایستگاه های زمینی قرار می‌گیرد. این ماهواره به وسیله دانشگاه علم صنعت طراحی شد كه ماموریت سطح یك آن تصویر برداری از سطح زمین در طیف مرئی با قدرت تفكیك مناسب برای ماموریت محوله و ارسال تصاویر و اطلاعات پایشی سیستم در مدار LEO به ایستگاه های زمینی است.

** ماهواره فجر
ماهواره فجر به وسیله گروه فضایی شركت صنایع الكترونیك ایران(صاایران) و با همكاری بخش‌های خصوصی و دانشگاهی كشور توسعه یافته ساخته شد. این ماهواره در 1393 به فضا پرتاب شد كه تاكنون تصاویری با دقت بالا به ایستگاه زمینی ارسال كرده است. مأموریت در نظر گرفته شده برای ماهواره فجر انتقال مداری، عكسبرداری برای نقشه ‌برداری و هواشناسی و برخی محموله های تحقیقاتی است. با استفاده از ماهواره فجر آزمایش و صحت سنجی فناوری های بكار رفته در ماهواره‌های بعدی ممكن شده و بهبود زیرسامانه‌های پردازش و افزایش ارتفاع و عمر مداری از جمله وظایف ماهواره فجر خواهد بود. از دیگر دستاوردهای ماهواره فجر می‌توان به دستیابی به فرآیند كاملی از تمامی زیرسامانه‌های مورد نیاز در فناوری فضایی، كاهش هزینه‌های پرتاب با دستیابی به فرایند انتقال مداری در ماهواره، ساخت اولین ماهواره بومی دارای توانمندی انتقال مداری اشاره كرد. درحالی‌ كه اعلام شده بود ماهواره فجر 1٫5 سال در مدار باقی خواهد ماند، این ماهواره در 6 اسفند 1393 خورشیدی سقوط كرده ‌است. نزول مداری سریع این ماهواره نشان از عملكرد نادرست سیستم پیشرانش و رانش‌زاهای ماهواره‌ای دارد.

** ماهواره پیام
ماهواره ایرانی «پیام» در 25 دی 1397 خورشیدی با ماهواره ‌بر ایرانی «سیمرغ» به فضا پرتاب شد اما بنا به اعلام «محمد جواد آذری جهرمی» وزیر ارتباطات، این پرتاب با موفقیت همراه نبود و ماهواره پیام در مدار قرار نگرفته است. طراحی ماهواره پیام از 1384 خورشیدی آغاز شد. این ماهواره با وزن 100 كیلوگرم از سری میكرو ماهواره‌های توسعه فناوری فضایی بود كه به منظور انجام مأموریت تصویربرداری طراحی و ساخته شده بود. ارتفاع مداری طراحی شده برای ماهواره پیام 500 كیلومتر و با شیب مداری 55 درجه و تصاویری با دقت 45 متر ارسال می كرد و پیش بینی اولیه حاكی از این بود كه حدود سه سال در مدار زمین باقی خواهد ماند. پیام سه مأموریت تصویربرداری، ذخیره و ارسال داده ها را برعهده داشت اما این ماهواره در مدار فضا آرام نگرفت به طوری كه وزیر ارتباطات در این باره در توییتی نوشت: «بامداد امروز (سه شنبه) با وزرایICT دولت های هشتم تا دوازدهم به پایگاه فضایی امام خمینی (ره) رفتیم. ماهواره ‌بر با طی دو مرحله موفق، در مرحله سوم به سرعت كافی نرسید و «پیام» در مدار آرام نگرفت.» همچنین ماهواره «دوستی» دیگر ماهواره ایرانی است كه قرار است در روزها و هفته ‌های آینده به فضا پرتاب شود.

** فرجام سخن
ایجاد و توسعه زیرساخت های ماهواره ای یكی از اولویت های سازمان فضایی ایران به شمار می رود كه اگر به بتواند در این زمینه به تثبیت كامل چرخه فناوری فضایی برسد در واقع نخستین كشور منطقه و شانزدهمین كشور‎ ‎جهان خواهد بود. در این میان دولت آمریكا و برخی متحدان اروپایی به شدت مخالف تلاش‌های ایران برای كسب دانش فضایی و به ویژه در حوزه ابزارهای پرتاب بومی، آن هستند به طوری كه «مایك پمپئو» وزیر امور خارجه آمریكا با ادعای اینكه توسعه ابزارهای پرتابگر ماهواره‌ها به فضا پوششی برای توسعه توانمندی موشك‌های بالستیك ایران است، این اقدام را نقض قطعنامه 2231 شورای امنیت ملل متحد دانست و نسبت به پرتاب قریب الوقوع دو ماهواره ایرانی به فضا هشدار داد.
جمهوری اسلامی ایران نیز با رد ادعاهای مقامات واشنگتن درباره نقض قطعنامه 2231، توسعه توانمندی موشكی و فضایی را حق مسلم خود دانسته و اعلام كرده است این توانمندی به هیچ وجه ناقض قطعنامه 2231 شورای امنیت ملل متحد نیست.